Ο ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ η ΜΟΥΣΙΚΗ και η ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Μουσική - Διάστημα. Η σχέση μεταξύ δύο αριθμών, αυτό δηλαδή που ονομάζεται σήμερα στην αριθμητική και στη γεωμετρία λόγος, στη μαθηματική θεωρία της Μουσικής του Πυθαγόρα ονομάζεται «Διάστημα». Στη θεωρία της Μουσικής μάλιστα η λέξη διάστημα είχε διπλή σημασία. Διότι αφενός μεν ονομαζόταν διάστημα η αριθμητική σχέση με την οποία εκφραζόταν ο λόγος του μουσικού διαστήματος, αφετέρου δε αυτή η λέξη ήταν σύμφωνη με την καθημερινή έννοιά της και το «τμήμα ευθείας», δηλαδή την απόσταση μεταξύ δύο σημείων. Το μουσικό διάστημα, που εκφραζόταν ως «σχέση δύο αριθμών προς αλλήλους» στη θεωρία της Μουσικής του Πυθαγόρα ονομαζόταν αρχικά διάστημα = απόσταση δυο σημείων απ’ αλλήλων. Το «διάστημα» αυτό είχε πράγματι δύο συνοριακά σημεία (πέρατα, όρους), τα οποία δινόντουσαν ως αριθμοί. Οι αρχαίοι θεωρητικοί ενδιαφέρονταν κυρίως για τα σύμφωνα διαστήματα ή συμφωνίες. Το όνομα ενός τέτοιου διαστήματος στην Πρακτική της Μουσικής ήταν συνήθως «συμφωνία», αφού άλλωστε για αυτό το λόγο ήθελαν να εκφράσουν το «συγχρονισμένο τονισμό», το «συμφωνείν» δηλαδή δύο ήχων. Ο Πυθαγόρας κυρίως ασχολήθηκε με το «Οκτάτονο (δια πασών, Oktave)», με το «Τετράτονο (δια τεσσάρων, Quarte)» και με το «Πεντάτονο (δια πέντε, Quinte)». Υπολογισμός διαστημάτων. Πιο συγκεκριμένα ο Πυθαγόρας ήταν αυτός που πρώτος έθεσε τις βάσεις της επιστήμης της Μουσικής με μια επιστημονικά θεμελιωμένη θεωρία της Μουσικής. Ανακάλυψε τη σχέση ανάμεσα στο μήκος των χορδών και το τονικό ύψος που δίνουν. Για να το πετύχει αυτό χρησιμοποίησε ένα έγχορδο όργανο, που το δημιούργησε ο ίδιος, το «Μονόχορδο». Αρχικά υπολόγισε ότι δύο χορδές, που η μία είναι διπλάσια από την άλλη (άρα έχουν σχέση 2/1), παράγουν ήχους, δηλαδή νότες, που απέχουν διάστημα Οκτάβας ή «δια πασών». Στη συνέχεια διαπίστωσε ότι όταν δύο χορδές έχουν σχέση 3/2 τότε το διάστημα που σχηματίζουν οι νότες που παράγονται είναι μια 5η Καθαρή. Με αυτά τα διαστήματα, γνωρίζοντας κανείς ότι όταν προσθέτουμε διαστήματα πολλαπλασιάζουμε τους λόγους τους και αντίθετα όταν αφαιρούμε, τους διαιρούμε, -γιατί δεν πρόκειται για ποσότητες αλλά για αναλογίες- μπορούμε να υπολογίσουμε τους λόγους όλων των διαστημάτων. [Π.χ. με αφετηρία τη νότα ντο, η νότα σολ είναι 5η Καθαρή πάνω, άρα έχει σχέση 3/2. Το ρε, και πάλι, είναι μια 5η Καθαρή πάνω από το σολ, άρα σε σχέση με το ντο είναι (3/2)2 = 9/4. 9/4 όμως είναι η σχέση του διαστήματος 9ης. Για να βρούμε λοιπόν το διάστημα 2ας θα πρέπει να διαιρέσουμε (9/4) : (2/1) = 9/8. Άρα η 2η Μεγάλη δίνεται από τη σχέση 9/8.] Με αυτό τον τρόπο ο Πυθαγόρας υπολόγισε όλα τα διαστήματα και απέδειξε ότι υπάρχουν δύο ειδών ημιτόνια: τα διατονικά (μι-φα και σι-ντο) και τα χρωματικά (π.χ. φα-φα#). Το διατονικό το ονόμασε λείμμα και το χρωματικό αποτομή. Τη διαφορά τους την ονόμασε Πυθαγόρειο Κόμμα, το οποίο μάλιστα είναι ίσο προς τη διαφορά (3/2)12 και (2/1)7. Κανονικά 12 πέμπτες πρέπει να ισούνται με 7 οκτάβες (στο πιάνο αυτά τα διαστήματα ταυτίζονται). Ωστόσο ο Πυθαγόρας απέδειξε πως διαφέρουν κατά το Πυθαγόρειο Κόμμα. Βέβαια από την αρχαιότητα είχε παρατηρηθεί ότι αυτή η διαδικασία δεν κλείνει ποτέ με την αφετηρία της όσο και αν πολλαπλασιάζουμε, παρόλα αυτά η απόσταση μικραίνει χωρίς ποτέ να γίνεται 0. Το πλεονέκτημα του Πυθαγόρειου υπολογισμού των διαστημάτων είναι το ότι αποτελεί έναν τρόπο που να στηρίζεται σε αριθμητικές πράξεις και όχι στο αυτό ή την εμπειρία. Αντίθετα το μειονέκτημά του είναι πως σήμερα δεν μπορεί να εφαρμοστεί για το χόρδισμα των οργάνων. Το Πυθαγόρειο Κόμμα είναι αυτό που οδήγησε στον Ισοτονικό Συγκερασμό (η διαίρεση της οκτάβας σε δώδεκα ίσα τμήματα-ημιτόνια). Μ’ αυτόν τον τρόπο τα φυσικά διαστήματα τροποποιούνται ελαφρά ώστε όλα τα ημιτόνια να είναι ίδια και οι δώδεκα 5ες να συμπίπτουν με επτά 8άβες (δηλαδή 12 5ες = 7 8άβες). Ο Πυθαγόρας έκανε τους υπολογισμούς του χωρίς να κάνει συγκεκριμένη αναφορά σε κάποιο μουσικό όργανο ή σε κάποια τονικότητα. Μέχρι το 16ο αιώνα ο Πυθαγόρειος υπολογισμός των διαστημάτων υπήρξε ο πυρήνας της τεχνικής χορδίσματος των οργάνων. ΑΠΟ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ Μ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ Δημιουργώντας μουσική ή μαθηματικά πλάθουμε έναν κόσμο ιδανικό. Σε σχέση με την δική μου άποψη για την ακατανίκητη έλξη της ψυχής να ταυτισθεί με το Κέντρο της Συμπαντικής Αρμονίας, οι Πυθαγόρειοι πιστεύουν ότι αν οι ανθρωπινές μας ατέλειες μας εμποδίζουν να δούμε τον πραγματικό ουρανό, τούτο δεν σημαίνει πως θα πρέπει να πάψουμε να αποζητάμε αδιάκοπα τη συνάντηση της ψυχής με την «ουσία», τη «μυστική ένωση», αρκεί η μουσική θεωρία να παραμένει ζωντανή. Η καλά θεμελιωμένη αριθμητική τάξη που καθορίζει τις μουσικές σχέσεις των διαστημάτων, δημιουργεί τις προϋποθέσεις και το κατάλληλο υπόβαθρο για την συνένωση του όντος με την πρωταρχική πραγματικότητα. Αυτό που αποκαλώ «Ιερό Κέντρο του Σύμπαντος». Θα ήθελα εδώ να τονίσω για άλλη μια φορά κάτι που νομίζω ότι φαίνεται καθαρά: ότι η θεωρία αυτή για την ύπαρξη του Νόμου της Συμπαντικής Αρμονίας υπήρξε βασικά γέννημα της φαντασίας μου. Ο Νόμος της Αρμονίας όπως μπορούσε να τον αντιληφθεί κανείς από την κίνηση των άστρων και από άλλες λειτουργίες και φαινόμενα στον ζωικό και τον φυτικό κόσμο ήταν για μένα απλά βοηθητικά στοιχεία για να στηρίξουν την εσωτερική μου ανάγκη να συντονίσω τον ψυχικό και τον πνευματικό μου κόσμο με τον αρμονικό βηματισμό που μέσα από την φαντασία μου με οδηγούσε στο Σύμπαν. Η προσωπική μου εμπειρία με τη μουσική, οι Πυθαγόρειοι, ο Ηράκλειτος, ο Αναξίμανδρος με τη θέση του για τη γένεση των αντιθέτων από το άπειρο, όλα αυτά, με οδήγησαν στην αναζήτηση της σημασίας για το τι σημαίνει «υπάρχω» - «ζω». Και κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ζω και υπάρχω μόνο τότε, όταν συντονίζομαι με τον βασικό Νόμο της Συμπαντικής Αρμονίας, οπότε γίνομαι ένα υπαρκτό και δραστήριο μόριο, καθώς η ατομική και ασήμαντη καμπύλη του χρόνου που μου δόθηκε θα αξιωθεί να ενωθεί με το 'Απειρο, το Ακατανόητο, το ΕΝ, τον γαλάζιο αιθέρα και τον βόμβο των Σφαιρών. Κατέληξα τελικά ότι επειδή μας είναι αδύνατο να συλλάβουμε την Λογική αυτού του Ακατανόητου Συμπαντικού Κέντρου είναι καλό να θεωρούμε την 'Αλογη Λογική του σαν ένα Παιχνίδι χωρίς αρχή και τέλος, χωρίς νόημα ή σκοπό. Όλα βρίσκονται σε συνεχή κίνηση και διαρκή ποιοτική αλλαγή. Σ' αυτό συμφωνεί και ο Ηράκλειτος, που πιστεύει ότι η «καλλίτερη Αρμονία» όχι μόνο απορρέει από τα αντίθετα, αλλά και καθορίζεται από αυτά. Επομένως, πάντοτε κατά τον Ηράκλειτο, η Αρμονία καθορίζοντας το Σύμπαν ως διευθύνουσα κατάσταση των πραγμάτων, δεν είναι μόνο συμφωνία, αλλά και συμφωνία του ασυμφώνου και σύγκλιση του αποκλίνοντος. Σε ό,τι αφορά τις δοξασίες των Χαλδαίων και άλλων λαών της Ανατολής σχετικά με την ανακάλυψη της διαστημικής αρμονίας, πρέπει να πούμε ότι οι Έλληνες προχώρησαν από τις προεπιστημονικές δοξασίες αυτών των λαών στη διατύπωση συγκεκριμένων ορθολογικών εξηγήσεων και τεκμηριωμένων φιλοσοφικών στοχασμών, έτσι που η ερμηνεία των μουσικών φαινομένων να βασιστεί επάνω σε ακριβείς τάξεις εννοιών. Οι πυθαγόρειοι τεκμηρίωσαν μια γενική θεωρία κατά την οποία τα μουσικά διαστήματα εκφράζονται μέσα από σχέσεις Λόγων θετικών ακέραιων αριθμών. Περνώντας μια χορδή τεντωμένη ανάμεσα σε δύο σταθερά σημεία, το Α και το Β, άρχισαν να την διαιρούν σταδιακά σε δύο, τρία, τέσσερα ίσα μέρη και έτσι ανακάλυψαν ότι σε κάθε διαίρεση προέκυπταν τα «σύμφωνα» ή «καθαρά» της 8ης της 4ης και της 5ης βαθμίδας της κλίμακας (βλ. το σχήμα που ακολουθεί). Σχήμα 1 Αυτή η κατάτμηση χορδής σύμφωνα με απλούς λόγους, 1:2, 2:3 και 3:4, πέραν των μαθηματικών σχέσεων μήκους, αντιστοιχούν απολύτως στις σχέσεις συχνότητας των αντίστοιχων φθόγγων. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι με τον όρο «σύμφωνο» και «διάφωνο» εννοούμε την συνήχηση των δύο φθόγγων ενός διαστήματος. Έτσι όταν συνηχούν οι παρακάτω φθόγγοι δημιουργούν «συμφωνία», δηλαδή ένα άκουσμα που το ανθρώπινο αυτί το δέχεται ευχάριστα. Το ίδιο «σύμφωνα» συνηχούν και τα διαστήματα 6ης , μιας και η 6η δεν είναι τίποτα άλλο παρά η αναστροφή της 3ΗΣ. Αντιθέτως το ανθρώπινο αυτί δέχεται με δυσφορία τα παρακάτω διαστήματα -συνηχήσεις και τα αποκαλεί κοινώς «φάλτσα»: Επίσης τα διαστήματα της αυξημένης τετάρτης (που αποκαλείται «ο διάβολος στη μουσική») και της αυξημένης πέμπτης: Το ερώτημα είναι: «Πώς καθορίζεται η ύπαρξη και η έννοια του σύμφωνου και του διάφωνου; Με ποια κριτήρια; Και με ποιες πειραματικές επαληθεύσεις; Η συνήθης απάντηση είναι «γιατί έτσι το θέλει το ανθρώπινο αυτί και έτσι το δέχεται ή το απορρίπτει η ανθρώπινη ψυχή». Γιατί όμως; Γιατί το «σύμφωνο» μας προκαλεί ψυχική ευδαιμονία και πνευματική ανάταση, ενώ αντίθετα «το διάφωνο» δημιουργεί μέσα μας αναταραχή, δυσφορία, ψυχικό αδιέξοδο και πνευματικό τραύμα; 'Αρα θα πρέπει να υπάρχει μέσα μας από την γέννηση μας ένα αρχέτυπο Αρμονίας που πάλλεται θετικά στην περίπτωση της ηχητικής συμφωνίας και αρνητικά στην περίπτωση της ηχητικής διαφωνίας (που ονομάζεται και κακοφωνία). 'Αρα η Αρμονία στη Μουσική αντιστοιχεί στην Αρμονική συνύπαρξη των άστρων και των Γαλαξιών, ενώ η Δυσαρμονία στο Χάος. Το στοιχείο εκείνο που με γοητεύει και με φέρνει κοντά στους Πυθαγόρειους είναι το ότι και μόνο η επίμονη αναζήτηση του ιερού «γιατί», ώστε να διαφανεί η τάση προς κάποια ανώτερη διαρθρωτική μορφή, συγκροτεί από μόνη της μία υπερβατική αλήθεια, που φέρει τον άνθρωπο σε μια «ομοιωματική» σχέση με τον θεό. Δηλαδή, η αναζήτηση του Θεού μέσα από την μουσικοποιητική σύνθεση της Συμφωνίας αρ. 1 στα πρώιμα εφηβικά μου χρόνια έρχεται να συναντήσει μια φιλοσοφία που με βάση την θεωρία των αριθμών και την μελέτη των γεωμετρικών σχημάτων γίνεται όργανο και προπομπός για την υπέρβαση του παροδικού κόσμου των φαινομένων, με τελικό στόχο την ενατένιση της πραγματικής Ιδέας. Για κάποιον που αποζητά απεγνωσμένα την συνάντηση της ψυχής με την ουσία, τη «μυστική ένωση» και να δει τον πραγματικό ουρανό, η πυθαγόρεια σκέψη έρχεται να τον ενισχύσει σε μια στιγμή που νόμιζε ότι ήταν έρμαιο παραισθήσεων. «Τα πάντα στο παν» θυμίζω ότι έγραφα, «αποτελούν μια τεράστια αποκρυσταλλωμένη Αρμονία για την προετοιμασία μας γι' αυτήν την «μυστική ένωση». Και φτάνουμε στην εκπληκτική παρατήρηση του Αναξίμανδρου για τις αποστάσεις των ουρανίων σωμάτων και την περιφορά των πλανητών γύρω από την τροχιά τους, η οποία εξαιτίας της αέναης τριβής τους με τον γαλαξιακό αιθέρα προκαλούσε έναν μουσικό βόμβο που τον ονόμασε «Μουσική» ή «Αρμονία των Σφαιρών». Είχε μάλιστα σχηματίσει μια ιδανική μουσική κλίμακα, της οποίας οι φθόγγοι ήσαν το τονικό ύψος του κάθε πλανήτη, ανάλογα με την απόστασή του από τη Γη. Αυτή την αρμονικότητα των ουρανίων σωμάτων επισημαίνει και ο Πλάτων στο τελευταίο μέρος της Πολιτείας με τη βοήθεια του μύθου του Ηρός του Αρμενίου. Από την Αρμονία και την Μουσική των Σφαιρών έως τη δική μου αίσθηση ότι συχνά άκουγα μέσα μου έναν ακαθόριστο συντριπτικό βόμβο πριν αυτός λάβει τη μορφή της Μουσικής, δεν υπάρχει παρά ένα βήμα για να πιστέψει κανείς ότι οι δυο αυτές ηχητικές παραισθήσεις, η πρώτη η συμπαντική και η δεύτερη στα ανθρώπινα μέτρα, αποτελούσαν δυο όψεις του ίδιου νομίσματος, μονάχα που η δεύτερη δεν μπορούσε να είναι παρά η αντανάκλαση της πρώτης. Διερωτώμαι μήπως η ικανότητα του δημιουργού να συνθέτει ένα μουσικό αρμονικό Σύμπαν στα μέτρα του ανθρώπου, είναι μια έξωθεν και άνωθεν δωρεά σε επιλεγμένα άτομα να επικοινωνούν έστω και αν δεν το συνειδητοποιούν με τον Νόμο της Συμπαντικής Αρμονίας. Παράλληλα αναρωτιέμαι μήπως υπάρχουν άλλα άτομα που επιλέγονται είτε επιλέγουν τον Νόμο του Χάους. Βεβαίως το ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον, η μόρφωση και η αγωγή μπορεί να βοηθήσουν ή να αποτρέψουν τη μία κατεύθυνση ή την άλλη. Δηλαδή τίποτα δεν είναι προαποφασισμένο, μοιραίο και αναπόφευκτο. Μιλάμε για βαθύτατες και σχεδόν ανεπαίσθητες επιδράσεις, δεδομένου ότι οι σχέσεις αυτών των πιθανών συμπαντικών νόμων επί του ανθρώπου δεν έχουν αποδειχθεί. Όπως δεν έχει αποδειχθεί η Αρμονία των Σφαιρών του Αναξίμανδρου είτε η αρμονικότητα των ουρανίων σωμάτων του Πλάτωνος. Όλες αυτές οι σκέψεις είναι φυσικό να ανήκουν στη σφαίρα των ιδεών, έστω και αν μερικές φορές υπάρχουν φαινόμενα που μας προβληματίζουν κατά πόσον μερικές από αυτές επιβεβαιώνονται κάποτε στην πραγματικότητα. Περιμένω να ακούσω με αγωνία τι θα πουν οι επόμενοι ομιλητές για την θεωρία που με βοήθησε και με βοηθά να ζω, να δημιουργώ και να αγωνίζομαι. Υπάρχει, άραγε, κάποια επιστημονική μαρτυρία για τη Μουσική των Σφαιρών στο Σύμπαν; Υπάρχει, άραγε, κάποια επιστημονική μαρτυρία για το καθρέπτισμα της Συμπαντικής Αρμονίας στη Γη μας, στα διάφορα είδη, στα μικρά παιδιά του ανθρώπου; Το να έχεις μια μυστική εμπειρία είναι ένα πράγμα. Το να την αποδεικνύεις είναι ένα άλλο. Κατά τη διαδικασία της μουσικής σύνθεσης υπάρχουν βασικά τρία στάδια: της επώασης, της καταγραφής και της επεξεργασίας. Κατά το στάδιο της επώασης συμβαίνουν περίεργες ψυχοσωματικές αντιδράσεις που θα πρέπει να συγκλονίζουν τον συνθέτη. Έως ότου φτάσει η στιγμή κατά την οποία η ακαθόριστη ηχητική αίσθηση που νοιώθει, πάρει μια συγκεκριμένη μουσική μορφή. Συνήθως τη μορφή μιας μελωδίας. Υπάρχει, δηλαδή, μια προς το παρόν ακατανόητη από την επιστήμη σύλληψη του εγκεφάλου, ο οποίος μόνο εάν είναι εκπαιδευμένος, μπορεί να την καταγράψει με τη βοήθεια ενός μουσικού οργάνου είτε απ' ευθείας στο πεντάγραμμο. Η άποψη μου για τη διαδικασία αυτή είναι ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα φαινόμενο γονιμοποίησης κατά το οποίο η ψυχή που θέλει να γεννήσει μουσική προετοιμάζεται, ώστε να προκαλέσει και να δεχτεί το σπέρμα που θα την γονιμοποιήσει. Ποιο είναι αυτό το σπέρμα και από πού προέρχεται; Το γεγονός ότι όλα τα έργα της μουσικής τέχνης έχουν κοινά γνωρίσματα στη βάση τους, ανεξάρτητα από τις ιδιομορφίες που υπάρχουν μεταξύ τους στις κορυφές, δείχνει ότι κάπου υπάρχει μια ενιαία δεξαμενή μουσικής απ' όπου προέρχεται το σπέρμα της μουσικής γονιμότητας. Είδαμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες, κυρίως οι Πυθαγόρειοι, θεωρούν ότι η αρμονία των ουρανών ταυτίζεται με την αρμονία της μουσικής Συνδυάζοντας τους 4 πρώτους αριθμούς ανακάλυψαν τα τέσσερα μουσικά διαστήματα της ταυτοφωνίας της 8ης , καθώς και της 4ης και της 5ης , που η συνήχηση τους ηχεί «σύμφωνα», δηλαδή με τρόπο που είναι ευχάριστος και αποδεκτός από το ανθρώπινο αυτί. Αυτά τα μουσικά διαστήματα, αν και πέρασαν από τότε 26 αιώνες, θεωρούνται ακόμα έως σήμερα, θεμέλια της μουσικής, τόσο της δημοτικής και της λαϊκής όσο και της έντεχνης. Αφού λοιπόν υπάρχουν άνθρωποι που πριν τόσες χιλιάδες χρόνια έστρεψαν το βλέμμα και την σκέψη τους στον ουρανό για να αναζητήσουν την Αρμονία και την Μουσική, δεν είναι νομίζω παράλογο να τους μιμηθεί στην εποχή μας ένας κοινός θνητός. Που επί πλέον οδηγήθηκε χωρίς να το ξέρει στα ίδια συμπεράσματα μέσω της Μουσικής. Δηλαδή εάν τότε ο Ουρανός οδήγησε τον Πυθαγόρα στη Μουσική, σήμερα αυτός ο άλλος, ο κοινός θνητός, οδηγήθηκε από τη Μουσική στον Ουρανό. 'Αλλωστε από την ανάλυση της Χρυσής Τομής και από την μελέτη της πυθαγόρειας θεωρίας των αριθμών προκύπτει η ίδια λέξη: Μαγεία! Μήπως όμως αυτή η ανεξήγητη Μαγεία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αντανάκλαση της ευρύτερης συμπαντικής Μαγείας, που με τη μορφή ενός συμπαντικού αρμονικού Νόμου -αρχέτυπου, καταγράφεται στα έργα της ανθρώπινης τέχνης; Φοβερά ερωτήματα, που ελπίζω κάποτε να βρουν απάντηση. Η Μαγεία και το Ανεξήγητο παραμένουν. Η Επιστήμη ασθμαίνουσα προσπαθεί. Ας μην ξεχνάμε όμως και ας μην υποτιμάμε το γεγονός πως υπάρχει και η Τέχνη και η Τέχνη που στοχάζεται. Μια πιο στενή συνεργασία ανάμεσα τους μπορεί στο μέλλον να προσφέρει καρπούς. Φτάνει αυτά τα αναπάντητα ερωτήματα να ερευνηθούν με ελεύθερη και ανοιχτή σκέψη. Ας μη φοβόμαστε τη λέξη «μαγεία», μιας και εξακολουθεί να γεμίζει και να ομορφαίνει τη ζωή μας το Ανεξήγητο. Είδαμε εξ άλλου σε ποια αδιέξοδα και σε ποια ψυχική ξηρασία έχει οδηγήσει τον δυτικό άνθρωπο ο καθαρός ορθολογισμός. Και πόσο παράξενος μου φαίνεται ο συνδυασμός αυτής της μίζερης Λογικής με την τυφλή θρησκευτική πίστη, όποια κι αν είναι αυτή, γεγονός που τείνει να γενικευτεί στα υψηλά στρώματα των δυτικών κοινωνιών. Αποδεικνύοντας απλά ότι ο Σοφός σήμερα φοβάται. Γιατί αυτή η τυφλή, όπως είπα, πίστη δεν έχει τίποτα από την υπαρξιακή και φιλοσοφική έξαρση των αρχαίων φιλοσόφων και δημιουργών που μέσω της Γνώσης και της Έμπνευσης προχώρησαν όσο μπορούσαν στην αποκωδικοποίηση του Αγνώστου, του Ανεξιχνίαστου και του Μαγικού. Η ύπαρξη και μόνο του θαύματος της μουσικής δημιουργίας, νομίζω, ότι μας αποδεικνύει αυτή τη μυστική σχέση που προσπάθησα να περιγράψω και που ξεφεύγει από τα πλαίσια του επιστητού, για να καταλήξει σε μια μυστική περιοχή όπου βρίσκεται η πραγματική ουσία του ανθρώπου, με την έννοια και την αξία ενός ζωντανού μορίου μέσα στο συμπαντικό γίγνεσθαι, του οποίου όλοι και όλα αποτελούμε αναπόσπαστο μέρος. Με την διαφορά ότι αυτό πολύ λίγοι το γνωρίζουν. Μίκης Θεοδωράκης 10 Μαρτίου 2006